Czym jest artykulacja?
Artykulacja jest procesem tworzenia głosek, czyli najmniejszych elementów naszego języka, które nie mają samodzielnego znaczenia. Powietrze wydobywające się z płuc napotyka pierwsze zwężenie w krtani, gdzie przeciskając się przez tzw. struny głosowe, tworzy ton podstawowy. Ten proces nazywa się fonacją. Następnie powietrze przechodzi do jamy ustnej lub nosowej, gdzie jest modyfikowane przez narządy artykulacyjne, takie jak język, podniebienie miękkie, wargi czy policzki. W zależności od ułożenia tych narządów, tworzymy różne głoski, które po połączeniu tworzą sylaby, wyrazy i zdania.
Przekrój narządów mowy.
Źródło: D. Ostaszewska, J. Tambor, Fonetyka i fonologia współczesnego języka polskiego.
Większość z nas nie zastanawia się nad tym, jak ułożyć język czy jak spiąć mięśnie okolicy ust – robimy to automatycznie. Jednak po incydencie neurologicznym takim jak wypadek komunikacyjny, udar mózgu, uszkodzenie mózgu lub narządów artykulacyjnych, Pacjenci często muszą na nowo nauczyć się artykułować. Aby skutecznie pomóc Pacjentom w odzyskaniu prawidłowej artykulacji lub chociaż takiej, która będzie pozwalała im na kontakt ze światem, absolutną podstawą jest znajomość anatomii i fonetyki, żebyśmy mogli połączyć obie dziedziny i obmyślić plan działania dla konkretnego Pacjenta z konkretnym uszkodzeniem.
Klasyfikacja głosek języka polskiego
W tym artykule, jak i w kolejnych, opisujących ćwiczenia na konkretne głoski, będę się posługiwać alfabetem slawistycznym, czyli taką odmianą alfabetu fonetycznego, która jest najwygodniejsza do zapisu mowy języka polskiego, ale też znana przez wszystkich logopedów. Jako że blog jest prowadzony przede wszystkim dla Pacjentów i ich opiekunów, będę umieszczać wyjaśnienia ortograficzne, żeby wszystko było jasne. W razie potrzeby zamieszczam link do alfabetu slawistycznego, który jest bardzo przystępnie opisany, na podstawie podręcznika Fonetyka i fonologia współczesnego języka polskiego: klasyfikacja głosek języka polskiego.
Wyjaśnienia, a w zasadzie małego przypomnienia ze szkoły, wymaga tez też rozróżnienie: głoska a litera. Litera jest zapisem graficznym, reprez3entantem głoski, który stosujemy w pisowni z zastosowaniem zasad ortografii. Głoska natomiast jest pojedynczym dźwiękiem mowy, który pozwala zrozumieć, jak naprawdę mówimy. Zatem wyraz:
przyjaciel zapiszemy fonetycznie [pšyi ̯äćel]
ciocia zapiszemy fonetycznie [ćȯća]
państwo zapiszemy fonetycznie [pãĩ ̯stfo]
gregoriański zapiszemy fonetycznie [gregorʹi ̯ä̃ĩ ̯sʹḱi]
Zapis fonetyczny rozpoznacie po umieszczeniu go w nawiasie kwadratowym.
Co powoduje zaburzenia artykulacji?
Zaburzenia artykulacji mogą wystąpić po udarze mózgu, wypadku, operacji neurochirurgicznej czy róznych uszkodzeniach mózgu lub narządów artykulacyjnych. Przyczyny mogą obejmować:
- zaburzenia czucia na poziomi ośrodkowym
- zaburzenia ruchowe na poziomie ośrodkowym
- uszkodzenie narządów artykulacyjnych
- uszkodzenia nerwów czaszkowych zawiadujących ruchami i czuciem w obrębie artykulatorów
W logopedii zaburzenia artykulacji towarzyszą dyzartrii (której często towarzyszy zaburzone oddychanie, fonacja, prozodia) lub apraksji mowy. Obie te dolegliwości mogą współwystępować z afazją.
Grupy głosek podobnych do siebie
W logopedii, a dokładniej w fonetyce, wyróżniamy grupy głosek, które są do siebie podobne pod względem sposobu artykulacji.
Najprościej możemy podzielić głoski na samogłoski i spółgłoski (to wielu z nas pamięta ze szkoły), ale żeby nie było tak łatwo, istnieją także spółgłoski półotwarte, w tym półsamogłoski.
Samogłoski – dźwięki charakteryzujące się otwartym kanałem, czyli brakiem zwać i szczelin podczas artykulacji. Najbardziej znane samogłoski ustne to [a], [o], [e], [u], i [y].
Spółgłoski – dźwięki, które tworzymy za pomocą zwarć i szczelin w artykulatorach. Samodzielnie nie tworzą sylaby, często występują w tzw. zbitkach spółgłoskowych. Do tej grupy należą spółgłoski półotwarte, które sposobem artykulacji przypominają samogłoski, ale nie są w stanie utworzyć sylaby. Dzielimy je na głoski:
- boczne [l]
- drżące [r]
- nosowe [m] [n]
- ustne [i ̯]
Miejsce artykulacji
Pod względem miejsca artykulacji wyróżniamy głoski:
- przedniojęzykowe (zębowe lub dziąsłowe) – oznacza to, że miejscem ich artykulacji jest przód języka zbliżający lub stykający się z zębami lub dziąsłami [s], [z], [t], [š], [ž]
- Tylnojęzykowe – miejscem artykulacji jest tył języka cofający się w stronę gardła [k] [g]
- środkowojęzykowe dzielimy na prepalatalne i postpalatalne (palatum to podniebienie twarde, wiec można inaczej powiedzieć, ze są to głoski przednie i tylne pod względem zbliżenia języka do podniebienia) – środek języka porusza się ku górze i tam tworzy szczelinę lub zwarcie, które budują daną głoskę np. [ś] [ź] [k’]
- wargowe, które dzielimy na dwuwargowe i wargowo-zębowe – jak się domyślacie, miejscem artykulacji są dwie wargi lub dolna warga i górne zęby [v] [f] [m]
To nie wszystko, jeśli chodzi o cechy głosek. Pod względem dźwięczności głoski mogą być dźwięczne [s] lub bezdźwięczne [z] a biorąc pod uwagę miękkość, mogą być zmiękczone [m’] lub twarde [t].
Sposób artykulacji
Pod względem sposobu artykulacji, oprócz wymienionych wyżej spółgłosek półotwartych ze swoim sposobem wymawiania nosowym, bocznym lub drżącym, w grupie spółgłosek właściwych wyróżniamy głoski:
- Zwarte – powstają przy zwarciu narządów artykulacyjnych [t] [d] [b]
- Szczelinowe – powstają, gdy powietrze przechodzi przez wytworzoną przez narządy artykulacyjne szczelinę [s], [z]
- Zwarto-szczelinowe – tworzymy je się z połączenia zwarcia i szczeliny [c] [č]
Szeregi logopedyczne
Mniej więcej tak wygląda podział fonetyczny. Natomiast w logopedii wyróżnia się także trzy szeregi logopedyczne, czyli grupy najtrudniejszych artykulacyjnie głosek, których podobieństwo można wykorzystać w terapii. Są to:
- Szereg szumiący
- Szereg ciszący
- Szereg syczący
Wszystkie szeregi zawierają 4 głoski: dwie głoski szczelinowe i dwie zwarto-szczelinowe, a wśród nich dwie są dźwięczne, a dwie bezdźwięczne. Np. w szeregu syczącym:
[s] – szczelinowa bezdźwięczna
[z] – szczelinowa dźwięczna
[c] – zwarto-szczelinowa bezdźwięczna
[ʒ] – zwarto-szczelinowa dźwięczna
Podobieństwa i różnice, wynikające z procesu tworzenia się tych głosek, wykorzystujemy na co dzień w terapii logopedycznej apraksji, afazji czy dyzartrii.
Kiedy Pacjenci mogą mieć trudności w artykulacji?
- po udarach mózgu z uszkodzeniem płata czołowego, skroniowego, ciemieniowego;
- po operacjach neurologicznych, laryngologicznych, onkologicznych;
- przy afazji i apraksji mowy
- przy dyzartrii;
- przy uszkodzeniu nerwów czaszkowych
- po wypadkach komunikacyjnych, w których uszkodzone zostały narządy artykulacyjne;
- w chorobach neurologicznych.
Sylwia.
Szacunek. Cierpliwość. Empatia.
Zobacz też inne artykuły z serii Głoski pod Lupą:
Bibliografia:
D. Ostaszewska, J. Tambor, Fonetyka i fonologia współczesnego języka polskiego.
Wikipedia: Aneks: Język polski – wymowa – głoski.
Materiały własne.
