Samogłoski odgrywają ważną rolę w terapii neurologopedycznej, szczególnie dla osób po udarze, które borykają się z zaburzeniami mowy, takimi jak apraksja mowy czy dyzartria. W pracy logopedycznej z Pacjentami, ćwiczenia logopedyczne skoncentrowane na prawidłowej artykulacji samogłosek są podstawą terapii, pomagając Pacjentom odzyskać zdolność komunikacji. Pozostałe głoski oczywiście nie są bez znaczenia. Jeśli chcesz przeczytać, jak dzielą się głoski języka polskiego, do jakich grup należą i jakie są między nimi podobieństwa i różnice, które wykorzystujemy w terapii, zapraszam do lektury artykułu o artykulacji.
Czym wyróżniają się samogłoski?
Samogłoski to głoski, które pełnią niezwykle ważną funkcję – stanowią ośrodek sylaby, czyli w każdym podziale słowa na sylaby znajdziemy jedną samogłoskę. W przeciwieństwie do spółgłosek, wymawianie samogłosek charakteryzuje się tzw. kanałem otwartym. Oznacza to, że podczas ich artykulacji powietrze nie napotyka na przeszkody w postaci szczelin czy zwarć, tylko swobodnie przepływa przez tchawicę, krtań, jamę ustną lub nosową, aż na zewnątrz. Wszystkie samogłoski są dźwięczne, co znaczy, że podczas ich wymawiania drgają fałdy głosowe. W logopedii szczególnie istotne jest, aby Pacjent nauczył się prawidłowej artykulacji samogłosek, co jest istotne w dalszym procesie terapii, zwłaszcza u osób po udarze.
Kanał otwarty.
Źródło: D. Ostaszewska, J. Tambor, Fonetyka i fonologia współczesnego języka polskiego.
Różnice między samogłoskami
W logopedii wyróżnia się sześć podstawowych samogłosek ustnych: [a], [o], [e], [u], [i], [y]. Każda z tych samogłosek różni się w wymowie od innej pod względem technicznym, co jest istotne w kontekście terapii neurologopedycznej. Artykulacja samogłosek różni się w zależności od ruchów pionowych i poziomych języka oraz żuchwy. W praktyce logopedycznej oznacza to, że podczas wymawiania różnych samogłosek nasza jama ustna może być bardziej lub mniej otwarta, a język przesunięty ku przodowi lub tyłowi.
Schemat ruchów języka podczas artykulacji samogłosek.
Źródło: D. Ostaszewska, J. Tambor, Fonetyka i fonologia współczesnego języka polskiego.
Samogłoski różnią się od siebie pod względem otwarcia jamy ustnej i pozycji języka w kierunku przód-tył. Te różnice są istotne podczas ćwiczeń logopedycznych, zwłaszcza w terapii neurologopedycznej osób z apraksją mowy i dyzartrią. Spójrzmy na poniższy czworobok, który wizualnie przybliży te różnice:
Czworokąt samogłoskowy
Źródło: D. Ostaszewska, J. Tambor, Fonetyka i fonologia współczesnego języka polskiego.
Ćwiczenia logopedyczne w terapii neurologopedycznej
Jeżeli Pacjent ma problem z prawidłową wymową samogłosek, logopeda stosuje różnorodne techniki, np. praca z lusterkiem, pokazanie na sobie właściwego ułożenia narządów artykulacyjnych. Ja, jako neurologopeda, oprócz tego w gabinecie stosuję kilka słownych wskazówek, które pomagają Pacjentom w znalezieniu odpowiedniego ułożenia narządów artykulacyjnych. Przedstawiam je poniżej, omawiając poszczególne głoski. Oczywiście, każdą instrukcję warto podeprzeć zapisem litery i nierzadko gestem – jest to pomocne w ćwiczeniach logopedycznych, szczególnie, jeśli Pacjent ma zachowaną umiejętność czytania.
Głoska [a]
Jak wymawiać głoskę [a]?
Otwieramy szeroko usta, a powietrze wydostaje się tylko przez jamę ustną. Język leży luźno na dnie jamy ustnej, a w okolicy krtani wyczuwalne są wibracje.
Wskazówka dla Pacjenta:
Otwórz usta szeroko.
Logopeda może wzmocnić przekaz, pokazując szeroko otwarte dłonie.
Głoska [e]
Jak wymawiać głoskę [e]?
Usta nie są tak szeroko otwarte jak w przypadku głoski [a], ale nie są też tak wąskie, jak w przypadku [i]. Kąciki delikatnie się cofają. Powietrze przechodzi przez usta. Na krtani wyczuwalna jest wibracja.
Wskazówka dla Pacjenta:
Otwórz usta na średnią szerokość, nie tak szeroko jak do [a], i nie tak wąsko jak do [i]. Rozciągnij kąciki.
Logopeda pokazuje dłonią średnie otwarcie.
Głoska [o]
Jak wymawiać głoskę [o]?
Usta przybierają kształt litery O, na języku pojawia się lekkie napięcie. Ponownie da się wyczuć wibracje w okolicy krtani, a powietrze przechodzi przez usta.
Wskazówka dla Pacjenta:
Zrób z ust literę o.
Logopeda dłonią może pokazać kółko.
Głoska [u] (ortograficznie zapisywana jako ó lub u)
Jak wymawiać głoskę [u]?
Usta wysuwają się do przodu i przybierają kształt owalny lub dzióbek, jednak powstały otwór jest mniejszy niż w przypadku głoski [o]. Język się napina. Powietrze przechodzi przez usta, a fałdy głosowe drgają.
Wskazówka dla Pacjenta:
Usta tworzą dzióbek. Zostaw tylko małą dziurkę na powietrze.
Neurologopeda może wąsko złożyć palce dłoni w opozycji do poprzednich głosek.
Głoska [i]
Usta rozciągają się jak do uśmiechu, środek języka zbliża się do podniebienia twardego, a czubek znajduje się przy dolnych siekaczach. Powietrze wydostaje się przez usta, a na krtani wyczuwalna jest wibracja.
Wskazówka dla Pacjenta:
Uśmiechnij się, pokazując zęby.
Logopeda wykonuje dłonią gest pokazujący uśmiech (podniesione kąciki).
Głoska [y]
Usta zachowują się podobnie, jak przy głosce [i], są rozciągnięte. Różnica natomiast jest w położeniu języka. Jego środek już nie unosi się w kierunku podniebienia, natomiast tył języka jest cofnięty w kierunku tylnej ściany gardła. Powietrze przechodzi przez usta, a fałdy głosowe drżą.
Wskazówka dla Pacjenta.
Uśmiechnij się, pokazując zęby. Język idzie do tyłu.
Logopeda wykonuje dłonią gest pokazujący uśmiech (podniesione kąciki) i jednocześnie wskazuje palcami do tyłu, aby unaocznić ruch dotylny
Ćwiczenia logopedyczne dla Pacjentów z zaburzeniami mowy
Ćwiczenie 1 – Samogłoski legato
Pierwszym działaniem będzie prawidłowe wykonanie powtarzania po nas pojedynczej głoski. Następnie każda z nich próbujemy przedłużać (wymawianie legato), o jest szczególnie ważne w terapii osób np. z apraksją mowy. Przedłużona fonacja pomaga w płynnym przejściu od jednej samogłoski do drugiej.
Czyli
- [a] pojedyncze, a następnie wdech i wydech następuje z długą fonacją [a]
- [e] pojedyncze, a następnie wdech i wydech następuje z długą fonacją [e]
- [o] pojedyncze, a następnie wdech i wydech następuje z długą fonacją [o]
- [u] pojedyncze, a następnie wdech i wydech następuje z długą fonacją [u]
- [i] pojedyncze, a następnie wdech i wydech następuje z długą fonacją [i]
- [y] pojedyncze, a następnie wdech i wydech następuje z długą fonacją [y]
Kolejność należy modyfikować w zależności od stanu i możliwości Pacjenta, ale ta zaproponować wyżej przez mnie nie jest przypadkowa. W tej kolejności ćwiczymy samogłoski od najniższej do najwyższej, co według mojej praktyki jest najczęściej praktykowaną kolejnością, ponieważ stopniuje ona trudność artykulacji.
Ćwiczenie 2 – Samogłoski stacctao
Następnym krokiem będzie wymawianie samogłosek staccato, czyli pojedynczo z przerwami. To ćwiczenie logopedyczne jest istotne dla Pacjentów np. z dyzartrią, ponieważ pomaga stabilizować mięśnie artykulacyjne i kontrolować wydech. A zatem następuje wdech, a wydech wygląda następująco:
- [a], [a], [a], [a], [a]
- [e], [e], [e], [e], [e],
- [o], [o], [o], [o], [o],
- [u], [u], [u], [u], [u],
- [i], [i], [i], [i], [i],
- [y], [y], [y], [y], [y],
Przypominam, że kolejność głosek modyfikujemy od najłatwiejszej d najtrudniejszej dla konkretnego Pacjenta. Ćwiczenia z wymawianiem samogłosek staccato i legato można ze sobą mieszać
Ćwiczenia 3 – łączenie w pary
Kolejne ćwiczenia polega na łączeniu samogłosek ze sobą w sposób płynny. Dążymy przecież do tego, żeby Pacjent mówił w sposób taki, jak zdrowa osoba, a w potoku mowy nie robimy pauz między dźwiękami mowy. W tym ćwiczeniu neurologopeda prosi Pacjenta o powtarzanie dwóch różnych samogłosek, jedną po drugiej. Pacjent stara się płynnie przechodzić z jednej samogłoski do drugiej, co jest istotne w naturalnym przepływie mowy..
| [a-e] [a-o] [a-u] [a-i] [a-y] | [e-a] [e-o] [e-u] [e-i] [e-y] | [o-a] [o-e] [o-u] [o-i] [o-y] | [u-a] [u-e] [u-o] [u-i] [u-y] | [i-a] [i-e] [i-o] [i-u] [i-y] | [y-a] [y-e] [y-o] [y-u] [y-i] |
Ćwiczenie 4 – łączenie w większe grupy
Gdy już to zostanie opanowane, spróbujmy łączyć samogłoski w grupach po 3 i więcej, np.
[aou] [auo] [oua] [oau] [uao] [uoa]
[aei] [aie] [eia] [eai] [iae] [iea]
[euy] [eyu] [yue] [yeu] [uey] [uye]
[iae] [iea] [eia] [eai] [iea] [iae]
Itd.
Jest to bardziej zaawansowane ćwiczenie, które pomaga Pacjentom po udarze w płynnym wymawianiu całych grup samogłosek. Ćwiczenie to wspomaga naturalną intonację i rytm mowy.
Jak długo wykonywać ćwiczenia logopedyczne?
Możemy modyfikować ćwiczenia i łączyć ze sobą samogłoski w dowolny sposób. Możemy zwiększyć ich ilość, możemy podwoić te, które chcemy lepiej przetrenować. Wszystko zależy od potrzeb Pacjenta. Nie sposób też określić, jak długo należy wykonywać ćwiczenia. Każdy człowiek jest inny i w innym tempie będzie przebiegał postęp jego terapii. Zachęcam do zapoznania się z artykułem na temat długości trwania terapii logopedycznej. Można natomiast powiedzieć, że ćwiczenia należy wykonywać tak długo, jak Pacjent będzie ich potrzebować, zanim nie utrwali się prawidłowa artykulacja ćwiczonych głosek.
Po opanowaniu samogłosek lub po upewnieniu się, ze Pacjent nie ma trudności z ich poprawną artykulacją, przechodzimy do treningu spółgłosek.
A co z nosowymi ą i ę?
Nie wymieniłam tu dwóch samogłosek, które w zapisie wyglądają tak: ą i ę. Jest to zapis ortograficzny, który w fonetyce nie występuje. Spróbujcie powiedzieć ą i ę. Słyszycie jeden dźwięk czy dwa? Właśnie. Ten zapis ortograficzny może być w fonetyce realizowany przez wiele głosek np.
wynająć– o̊̃ń [vỹnai ̯o̊̃ńć]
tęsknota – ẽũ̯ [tẽũ̯sknota]
książka – õũ̯ [ḱśõũ̯ška]
mączka – õṇ [mõṇčka]
Głoski nosowe od ustnych odróżnia ruch podniebienia miękkiego. Kiedy wymawiamy dźwięki nosowe, podniebienie miękkie odsuwa się od tylnej ściany gardła, dając powietrzu możliwość przejścia przez jamę nosową. Stąd ten nosowy dźwięk. Zatem, żeby trenować głoski nosowe (albo, co jest częstsze, trenować głoski ustne tak, żeby nie brzmiały nosowo), musimy najpierw opanować samogłoski ustne, a potem nauczyć się kontrolować podniebienie miękkie.
Kiedy Pacjenci mogą mieć problem z artykulacją samogłosek?
Przyczyn powodujących zaburzenia artykulacji może być wiele. Najczęściej jednak w gabinecie spotykamy się z Pacjentami:
- po udarach mózgu;
- z uszkodzeniem płata czołowego, kiedy Pacjent ma trudność z precyzyjnym wykonaniem ruchu;
- z uszkodzeniem płata skroniowego – kiedy Pacjent ma zaburzoną kontrolę słuchową nad tym co mówi, czyli po prostu nie słyszy czy mówi dobrze;
- z uszkodzeniem płata ciemieniowego, kiedy zaburzone jest odczuwanie, a zatem poczucie, gdzie i w jakim położeniu znajdują się narządy artykulacyjne;
- po operacjach neurologicznych, laryngologicznych, onkologicznych;
- z afazją;
- z apraksją mowy;
- z dyzartrią;
- przy uszkodzeniu nerwów czaszkowych odpowiedzialnych na ruch języka (NC XII – porażenie nerwu podjęzykowego);
- przy uszkodzeniu nerwów czaszkowych odpowiedzialnych za ruchy warg, policzków, żuchwy (NC VII – porażenie nerwu twarzowego);
- po wypadkach komunikacyjnych, w których uszkodzone zostały narządy artykulacyjne;
- w chorobach neurologicznych, które zaburzają ruch i czucie w artykulatorach;
- w chorobach neurozwyrodnieniowych, które powodują trudności ruchowe (np. Ch. Parkinsona, SLA).
Kiedy neurologopeda zaleca ćwiczenia logopedyczne?
Pacjenci po udarze, z apraksją mowy, dyzartrią czy innymi zaburzeniami mowy, mogą mieć trudności z prawidłową artykulacją samogłosek. Regularne ćwiczenia logopedyczne pod okiem neurologopedy są kluczowe dla poprawy jakości mowy i powrotu do pełnej sprawności.
Podane powyżej ćwiczenia są jedynie przykładami i nie mogą być traktowane jako gotowy plan terapii. Każda terapia neurologopedyczna powinna być dostosowana do indywidualnych potrzeb Pacjenta, z uwzględnieniem jego stanu zdrowia, poziomu funkcjonowania oraz specyficznych trudności artykulacyjnych. W związku z tym, zaleca się skonsultowanie z doświadczonym neurologopedą w celu opracowania skutecznej strategii terapeutycznej.
Jeśli potrzebujesz pomocy w Katowicach i ościennych miastach Śląska, skontaktuj się z nami i umów na wizytę, a pomożemy w przeprowadzeniu skutecznej terapii logopedycznej dostosowanej do potrzeb osób dorosłych.
Sylwia.
Szacunek. Cierpliwość. Empatia.
Zobacz też inne artykuły z serii Głoski pod Lupą:
Co to jest artykulacja i jak ją rozumie logopeda?
Bibliografia:
D. Ostaszewska, J. Tambor, Fonetyka i fonologia współczesnego języka polskiego.
I. Pietrzyk, M. Litwin, Dać rzeczy słowo, seria: Apraksja mowy.
Wikipedia: Aneks: Język polski – wymowa – głoski.
Zdjęcia: Materiały własne.
