W neurologopedii, terapia logopedyczna dla dorosłych często dotyczy pracy z Pacjentami zmagającymi się z takimi zaburzeniami jak apraksja, dyzartria czy afazja. Jednym z ciekawszych zjawisk fonetycznych, które mogą pojawić się podczas ćwiczeń logopedycznych, jest asynchroniczna wymowa głosek wargowych zmiękczonych. Zjawisko to warto zrozumieć i uwzględnić podczas terapii, aby skutecznie wspierać Pacjentów w ich postępach, a jego wyjaśnienie często pomaga moim Pacjentom zmagającym się z apraksja lub dyzartrią. Aby ułatwić zrozumienie tego tekstu Pacjentom i ich opiekunom (bo to dla nich przede wszystkim pisane są te artykuły), obok zapisów fonetycznych, które mogą nie być jasne, umieszczam zapis ortograficzny w nawiasie okrągłym.
Dlaczego logopeda musi mieć perfekcyjną wiedzę z zakresu fonetyki?
Jako neurologopeda pracuję z Pacjentami dorosłymi, nierzadko ucząc ich na nowo artykułować (kliknij, żeby przeczytać, co to jest artykulacja). Uważam, że nie ma sensu zmuszać Pacjentów do wymówienia złożeń głoskowych, których w języku nie ma, bo pod wpływem zniekształceń i upodobnień śródwyrazowych ulegają one zmianom. Pamiętajmy, że ortografia i fonetyka często się różnią. Dlatego kluczową umiejętnością każdego logopedy jest znajomość fonetyki, żeby sztucznie nie uczyć rzeczy, którym w języku nie ma. Myślę, że po przeczytaniu tego artykułu zrozumiecie, o co mi chodzi w tym konkretnym przypadku
Jakie to głoski wargowe zmiękczone?
W naszym języku występuje zjawisko zwane przez fonetyków asynchroniczną wymową głosek wargowych zmiękczonych. Przypomnijmy jakie to głoski wargowe:
| [m] [v] (w) [f] [p] [b] | Ich zmiękczone warianty wyglądają tak: | [m’] [v’] [f’] [p’] [b’] |
Głoski wargowe wymawiamy albo używając obu warg (dwuwargowe) albo zbliżając do siebie dolną wargę i górne zęby (wargowo-zębowe). Ich wersje zmiękczone wymagają od nas dodatkowego ruchu artykulacyjnego środka języka ku górze.
Kiedy głoski wargowe zmiękczone wymawiamy synchronicznie, a niekiedy asynchronicznie? I co to w ogóle znaczy?
Głoski wargowe zmiękczone występują np. w wyrazach:
Miska, piwonia, bilon, wilga, fikołek.
Mamy tu sytuację, w której głoska wargowa zmiękczona stoi obok samogłoski (kliknij tu, żeby przeczytać o samogłoskach) i, która jest ośrodkiem sylaby (mi-ska, wil-ga). To znaczy, że gdy dzielimy te wyrazy na sylaby, głoska [i], jest tą, która buduje sylabę, przedłużamy ją, kiedy dzielimy wraz na sylaby. Tutaj natomiast głoska [i] ma inna funkcję:
Miasto, piasta, biel, wiola, mafia
Tutaj [i] nie jest ośrodkiem sylaby. Spełnia jedynie funkcje zmiękczającą wcześniejsza spółgłoskę, a ośrodkiem sylaby jest następująca po niej samogłoska:
Mia-sto – ośrodkiem sylaby jest a
Pia-sta – ośrodkiem sylaby jest a
Biel – ośrodkiem sylaby jest e
Wio-la – ośrodkiem sylaby jest o
Ma-fia – ośrodkiem sylaby jest a
Powiedzcie na głos te słowa. Co słyszycie? Czy między spółgłoską wargową a samogłoską, która jest ośrodkiem sylaby, pojawia się jeszcze coś? Właśnie, słyszymy dodatkowe j [i ̯]! Na tym polega asynchronia w wymowie głosek wargowych zmiękczonych.
Schemat wymowy wargowych miękkich w obu sytuacjach
Schematycznie artykulację tych głosek można przedstawić tak:
W’+[i]+A+R à wymowa asynchroniczna (z dodatkową głoską [i ̯], czyli j)
W’+ [i]+R à wymowa synchroniczna (bez żadnych dodatkowych dźwięków)
gdzie
W’ to głoska wargowa zmiękczona
[i] to litera i w zapisie ortograficznym
A to jakakolwiek samogłoska
R – to reszta wyrazu
Znaczenie asynchronicznej wymowy w terapii logopedycznej i neurologopedycznej
Logopeda z pewnością pomoże opiekunom Pacjentów, którzy ćwiczą z nimi w domu przez większość czasu, zrozumieć to zjawisko. Dla opiekunów i Pacjentów może wydawać się skomplikowane. Jednak jest ważne, że by uwzględnić to zjawisko w terapii. Podczas terapii logopedycznej dla dorosłych, zwłaszcza w przypadku Pacjentów z apraksją, dyzartrią lub afazją, należy zwrócić uwagę na asynchroniczną wymowę głosek wargowych zmiękczonych. Jest to istotne, aby nie wprowadzać Pacjentów w błąd podczas ćwiczeń logopedycznych. Należy zwrócić uwagę w trakcie terapii, że wymawiając wyrazy z asynchroniczną wymową wargowych zmiękczonych NIE ćwiczymy samogłoski [i], bo jej tam nie ma. Natomiast z drugiej strony możemy wykorzystać je do ćwiczeń głosek zmiękczonych i ćwiczeń głoski [[i ̯] (j).
Przykłady wyrazów ze zjawiskiem asynchronicznej wymowy głosek wargowych zmiękczonych
Jeśli nadal jest Wam trudno zrozumieć, kiedy wymowa jest synchroniczna (przez i), a kiedy asynchroniczna (przez j), przeczytajcie na głos poniższe słowa.
W terapii neurologopedycznej dla dorosłych, kiedy pracujemy nad poprawą artykulacji, można napotkać następujące wyrazy z asynchroniczną wymową głosek wargowych zmiękczonych:
biuro, wiadro, miało, pianino, wierzyć, fiołek, piekarz, pieczeń, biografia, biegacz, miasto, miasteczko, pianistka, wielki, piana, pień, biegły, miazga, filiżanka, biustonosz, pielęgniarka, wierny, piosenka, białko, wiatr, fiasko, piłka, biały, mieszać, wiosło, mieszkanie, pianista, piechota, miauczeć, pielgrzym, białość, wiązać, bielizna, pianistyczny, pieszczota, bieżący, wiolonczela, piekarnik, piec, pieprz, pies, wiercenie, wiercić, wiąz, biust, bieg, mięsisty, fiołkowaty, biofizyka, wianek, pismo, biurokracja, wiewiórka, pielęgnować, mieszadło, biało, pionek, biotop, bioenergia, fiołkowy, wiatrołom, biegun, piękno, piorun, piątek, mięsko, pióro, pielucha, pieszczotliwy, bicie, miejski, wieża, pieścić, bioinformatyka, bieżnia, piankowy, wiarygodność, miara, bioinżynieria, piętno, międzynarodowy, wiejski, bioelektryka, pieprzowy, piaskownica, wierni, fiolety, piaszczysty, biurowiec, pieszy, wiatrak, fioletowy, pieszo, miastowy, wiązania, międzynarodowość, pielgrzymka, filiżaneczka, piasek, miąższ, wierzbina, biurokratyczny, piorunowy, fiolet, bieżąco, pionowy, bioetyka, bioinformatyk, piłowanie, pianola, wiatraczek, pięciolinia, pieluchy, pióropusz, biegnący, pięciolatek, bioinżynier, piskliwy, fioletowo, pionier, pieczarka, wiatrołap, piekarnia, pięćset, miętowy, piętrowy, miarowy, fiolka, fiolek, piaszczysto, biegnąć, biofiltr, miotła, wieczór, wiatrochron, bioanalityk, pieczęć, pianinowy, fioletowawy, miarowo, pieczołowicie, białaczka, pielęgniarstwo, wierzący, piątkowa, bioetyczny, mieszanka, wieczna, wiejscy, piekarstwo, bieżnik, międzymiastowy, piekarnikowy, bioenergetyczny, wiatrem, wiązka, pianie, bioelektryczny, miąższość, biel, pieczęci, piąta, pionierka, wierność, miotacz, biofiltracja, piorunujący, pionierski, piorunochron, biotechnologia, pieszczoch, pięćdziesiąt, biało-niebieski, pieczywo, międzynarodowo, piąty, biec, pieśń, białawy, wiatrowskaz, miażdżyć, bioaktywność, wiano
Kiedy wymowa głosek w terapii logopedycznej może być zaburzona?
- w apraksji mowy
- w afazji
- w dyzartrii
- po udarach mózgu
- przy uszkodzeniach płata czołowego, kiedy Pacjent ma trudność z precyzyjnym wykonaniem ruchu:
- przy uszkodzeniu płata skroniowego – kiedy Pacjent ma zaburzoną kontrolę słuchową nad tym co mówi, czyli po prostu nie słyszy, czy mówi dobrze.
- przy uszkodzeniu płata ciemieniowego, kiedy zaburzone jest odczuwanie, a zatem poczucie, gdzie i w jakim położeniu znajdują się narządy artykulacyjne
- po operacjach neurologicznych, laryngologicznych, onkologicznych
- przy uszkodzeniu nerwów czaszkowych odpowiedzialnych za ruchy warg (CNN VII – czyli przy porażeniu nerwu twarzowego)
- po źle wykonanych zabiegach medycyny estetycznej
- po wypadkach komunikacyjnych, w których uszkodzone zostały narządy artykulacyjne
- w chorobach, które zaburzają ruch i czucie w artykulatorach
- w chorobach neurozwyrodnieniowych,
Zastosowanie w terapii logopedycznej i neurologopedycznej dla dorosłych
Pamiętajcie, że podane powyżej zastosowania wyrazów w terapii logopedycznej są jedynie przykładami i nie mogą być traktowane jako gotowy schemat terapii. Każda terapia neurologopedyczna powinna być dostosowana do indywidualnych potrzeb Pacjenta, z uwzględnieniem jego stanu zdrowia, poziomu funkcjonowania oraz specyficznych trudności artykulacyjnych. W związku z tym, zaleca się skonsultowanie z doświadczonym neurologopedą w celu opracowania skutecznej strategii terapeutycznej.
Zrozumienie i rozpoznanie zjawiska asynchronicznej wymowy głosek wargowych zmiękczonych jest ważne w terapii neurologopedycznej dla dorosłych oraz w późniejszych ćwiczeniach logopedycznych w domu. Dzięki temu możemy skuteczniej pracować nad poprawą artykulacji, co jest istotne szczególnie w przypadku Pacjentów z zaburzeniami mowy, takimi jak apraksja, dyzartria czy afazja.
Sylwia.
Szacunek. Cierpliwość. Empatia
Zobacz też inne artykuły z serii Głoski pod Lupą:
Co to jest artykulacja i jak ją rozumie logopeda?
Bibliografia:
D. Ostaszewska, J. Tambor, Fonetyka i fonologia współczesnego języka polskiego.
Wikipedia: Aneks: Język polski – wymowa – głoski.
Materiały własne.
