Głos człowieka powstaje w wyniku złożonego procesu, który angażuje różne struktury anatomiczne w ciele. Produkcja głosu jest bardzo ważna w codziennej komunikacji, jednak u dorosłych po incydentach neurologicznych takich jak np. udar mózgu, mogą wystąpić trudności w mówieniu, które wymagają specjalistycznej pomocy, jaką oferuje neurologopeda. Ćwiczenia logopedyczne są istotnym elementem rehabilitacji po udarze, zwłaszcza w przypadku zaburzeń takich jak np. afazja i dyzartria.
Jak powstaje głos?
Na proces powstawania głosu składają się następujące elementy:
- Oddychanie. Proces wydobywania głosu zaczyna się od oddechu. Powietrze jest wdychane do płuc, a następnie wydychane. To wydychane powietrze jest podstawowym źródłem energii dla dźwięku.
- Fałdy/więzadła głosowe. Główną rolę w produkcji dźwięku odgrywają więzadła głosowe, które znajdują się w krtani. To dwa fałdy mięśniowe, które mogą się otwierać i zamykać. Kiedy powietrze przepływa przez zamknięte struny głosowe, wytwarza się dźwięk.
- Wibracje. Kiedy struny głosowe się zamykają i powietrze je rozpycha, zaczynają wibrować. Częstotliwość tych wibracji decyduje o wysokości dźwięku – im szybciej wibrują, tym wyższy dźwięk.
- Rezonans. Dźwięk wytworzony w krtani następnie przechodzi przez drogi oddechowe, w tym gardło, jamę ustną i nosową, co wpływa na jego barwę i jakość. Struktury te to rezonatory, które wzmacniają dźwięk i nadają mu charakter.
- Artykulacja. Ostatecznie dźwięk formowany jest przez artykulatory, czyli język, wargi i podniebienie. Aktywność tych struktur pozwalają na tworzenie różnych dźwięków, które składają się na mowę.
Ten proces nazywany fonacją, która wymaga współpracy różnych mięśni i struktur, a także koordynacji impulsów nerwowych, co czyni go złożonym działaniem. W wyniku tych wszystkich kroków powstaje charakterystyczny głos każdego człowieka.
Fonacja w procesie tworzenia mowy
Fonacja to kluczowy element mowy i śpiewu, a także innych form komunikacji dźwiękowej. Jak już pisałam wyżej, fonacja zachodzi, gdy powietrze wydobywa się z płuc i wprawia fałdy głosowe w drgania, co prowadzi do powstania dźwięku. Jest to głos krtaniowy, który jest tonem podstawowym, pozbawionym siły i barwy, którą zyskuje dopiero w efekcie działania rezonansu głosowego. Fonacja jest istotna w wielu dziedzinach, takich jak logopedia, muzyka, a także w badaniach nad głosem i mową.
Zmiany zachodzące w głosie
Nie zawsze nasz głos jest taki, jaki byśmy chcieli. Na jego zmianę może mieć wpływ wiele czynników:
- Głos zmienia się naturalnie w miarę upływu lat. U dzieci głos przechodzi przez różne fazy, a w okresie dojrzewania u chłopców następuje znaczny spadek tonu głosu. U dorosłych z wiekiem głos może stać się bardziej chropowaty i cichy.
- Skoki hormonalne, które występują podczas dojrzewania, cyklu menstrualnego, ciąży czy menopauzy, mogą wpływać na brzmienie głosu. U mężczyzn zwiększenie poziomu testosteronu prowadzi do obniżenia tonacji głosu, natomiast u kobiet w okresach hormonalnych może powodować zmiany w więzadłach głosowych.
- Na głos mogą wpływać nawyki, takie jak palenie papierosów, nadmierne spożycie alkoholu czy nadużywanie głosu (np. krzyk, długotrwałe mówienie, choroba zawodowa nauczycieli).
- Emocje. Stres, zmęczenie czy podekscytowanie mogą również znacząco wpływać na ton i barwę głosu. Głos może się trząść w sytuacjach stresowych lub stawać się bardziej stłumiony w momencie smutku.
- Osoby, które zmieniają sposób mówienia, na przykład w wyniku treningu wokalnego, mogą zauważyć różnice w swoim głosie. Tego rodzaju zmiany mogą dotyczyć zarówno wysokości, jak i barwy głosu.
Zmiany w głosie są zjawiskiem naturalnym i mogą występować w różnych momentach życia. Jeśli jednak występują nagłe i niepokojące zmiany, warto skonsultować się z lekarzem lub logopedą. Infekcje górnych dróg oddechowych, alergie, refluks, czy inne schorzenia mogą wpływać na jakość głosu. Przeziębienia lub zapalenie krtani mogą prowadzić do chrypki. Bardzo często nasz głos zmienia się radykalnie po incydentach neurologicznych, jak chociażby po udarze.
Zaburzenia głosu po udarze mózgu
Udar mózgu jest jednym z poważniejszych incydentów zdrowotnych, który może znacząco wpłynąć na jakość głosu i mowę. W takich przypadkach niezbędna jest specjalistyczna pomoc, którą może udzielić jest neurologopeda. Po udarze mózgu, bardzo często pojawiają się zaburzenia mowy takie jak afazja (zaburzenia rozumienia lub formułowania mowy) oraz dyzartria (zaburzenia artykulacji , fonacji i oddychania). W przypadku takich osób kluczową rolę odgrywają odpowiednie ćwiczenia logopedyczne, prowadzone pod nadzorem neurologopedy.
Rehabilitacja mowy po udarze mózgu to długi proces, który wymaga systematyczności i zaangażowania. Ćwiczenia logopedyczne pomagają w poprawie jakości głosu, kontroli nad oddechem oraz wyrazistości mowy
Ćwiczenia logopedyczne po udarze – przykłady (trening fonacyjny)
Logopedyczne ćwiczenia fonacyjne to działania mające na celu poprawę jakości głosu, kontroli nad oddechem oraz wyrazistości mowy. Oto kilka przykładowych ćwiczeń.
Ćwiczenie pierwsze – Oddychanie przeponowe
Stań lub usiądź w wygodnej pozycji. Połóż jedną rękę na brzuchu, a drugą na klatce piersiowej. Weź głęboki wdech przez nos, koncentrując się na tym, aby brzuch unosił się, a klatka piersiowa pozostawała w bezruchu. Następnie wydychaj powoli przez usta. Powtórz kilka razy. To ćwiczenie jest ważne w rehabilitacji np. dla osób po udarze mózgu, gdyż pomaga kontrolować oddech i świadomie operować przeponą, co ma oczywiście bezpośredni wpływ na mówienie. Więcej ćwiczeń oddechowych znajdziesz w tym artykule.
Ćwiczenie drugie – Wydłużanie tzw. fazy wydechowej
Weź głęboki wdech przez nos, a następnie spróbuj wypowiedzieć jak najdłuższe zdanie, używając jednego, długiego wydechu. Powtórz kilka razy.
Ćwiczenie trzecie – Słuch i naśladownictwo
Słuchaj nagrań różnych głosów (np. mówców, aktorów) i staraj się naśladować ich intonację, tempo oraz sposób artykulacji. Możesz również ćwiczyć zmienność wysokości dźwięku.
Ćwiczenie czwarte – Wibracja warg
Wibruj wargami, jakbyś miał naśladować dźwięk silnika. To ćwiczenie pomaga rozluźnić wargi i poprawić ich elastyczność. Wibruj na różnych wysokościach dźwięku.
Ćwiczenie piąte – Skala dźwiękowa
Wydawaj dźwięki w różnych tonacjach, zaczynając od najniższej do najwyższej. Możesz używać samogłoskowych dźwięków, takich jak [a], [e], [i], [o], [u]. Skala dźwiękowa poprawia kontrolę nad głosem i jego stabilność, co jest kluczowe w leczeniu zaburzeń fonacji.
Ćwiczenie szóste – Piosenki
Śpiewanie prostych piosenek lub melodii może również pomóc w rozwijaniu zdolności fonacyjnych i kontroli nad głosem. Ćwiczenie to rozwija mięśnie zaangażowane w artykulację i trenuje umiejętności rezonacyjne aparatu mowy.
Ćwiczenie siódme – Skala
Śpiewaj nuty w górę i w dół po skali, np. od C do C lub gamę w wersji do-re-mi-fa-sol-la-si-do. Ćwiczenie to wspomaga kontrolę nad tonacją i wysokością głosu.
Ćwiczenie ósme – Śpiewanie
Wyśpiewuj dźwięki na [m] np. [ma | me | mi | mo | mu] z różną intonacją i głośnością.
Ćwiczenie dziewiąte – Mówienie z emocjami
Wybierz zdanie i spróbuj je powiedzieć z różnymi emocjami, na przykład z radością, smutkiem, złością. Pomaga to rozwijać umiejętność modulowania głosu, co jest ważne w codziennej komunikacji po udarze, gdy występują zaburzenia fonacyjne.
Wykonywanie tych ćwiczeń regularnie może znacznie poprawić jakość głosu, jego brzmienie, technikę oraz umiejętności fonacyjne. Warto także skonsultować się z logopedą lub nauczycielem śpiewu czy emisji głosu, aby uzyskać spersonalizowane wskazówki.
Dlaczego warto współpracować z logopedą lub nauczycielem śpiewu?
Osoba zdrowa, bez trudności ze strony układu nerwowego czy dysfunkcji anatomicznych, jeśli chce poprawić swój głos, może skorzystać z pomocy nauczyciela śpiewu czy trenera emisji głosu. Dla osób po udarze mózgu regularna terapia z neurologopedą jest niezbędna w procesie powrotu do sprawności mowy. Logopeda nie tylko wprowadzi odpowiednie dla konkretnego Pacjenta ćwiczenia logopedyczne, ale także będzie monitorował postępy i dostosuje terapię do indywidualnych potrzeb. Warto pamiętać, że afazja i dyzartria wpływają na jakość życia Pacjenta, dlatego szybka interwencja neurologopedyczna może poprawić jego szanse na pełne lub częściowe odzyskanie zdolności komunikacyjnych.
Jak dbać o głos na co dzień?
Poniżej przedstawiam kilka istotnych wskazówek, jak zadbać o swój głos, które można znaleźć na stronie Instytutu Fizjologii i Patologii Słuchu, wiodącego ośrodka badawczego w tym zakresie.
- Pamiętaj o miękkim zapoczątkowaniu zdania.
- Nie podwyższaj głosu, mów zachowując naturalną wysokość głosu.
- Pamiętaj o przerwach na oddech, nie staraj się wszystkiego powiedzieć na jednym wydechu.
- Pamiętaj, żeby nie mówić na wdechu, a jedynie na wydechu.
- Robiąc głębsze oddechy, uruchom przeponę – naucz się prawidłowej techniki oddechowej.
- Podczas mówienia wykorzystuj swoje mięśnie artykulacyjne, otwieraj usta, nie mów z zaciśniętymi wargami.
- Dbaj, aby mięśnie ramion, szyi, krtani, klatki piersiowej były rozluźnione, a nie napięte.
- Zrób sobie małą rozgrzewkę mięśni przed dłuższą rozmową (np. mruczenie).
Dbałość o głos oraz regularne ćwiczenia logopedyczne mogą pomóc w zapobieganiu problemom z mową, szczególnie u osób, które przeszły udar mózgu. Współpraca z neurologopedą i odpowiednia rehabilitacja są kluczowe dla poprawy jakości życia osób z afazją czy dyzartrią. Terapia logopedyczna oparta na odpowiednio dobranych ćwiczeniach pozwala na stopniowy powrót do efektywnej komunikacji.
Szacunek. Cierpliwość. Empatia.
Jeśli potrzebujesz terapii neurologopedycznej dla osoby dorosłej na terenie Śląska (Katowice), która boryka się miedzy innymi z trudnościami w oddychaniu, zapraszamy do kontaktu
Źródła:
B. Tarasiewicz: Mówię i śpiewam świadomie. Podręcznik do nauki emisji głosu, Kraków 2003
Zarys higieny narządu głosu, red. S. Kubiak, Włocławek 2006
Higiena głosu, Instytutu Fizjologii i Patologii Słuchu, https://whc.ifps.org.pl/2012/04/higiena-glosu/
